„Głośno on niegdyś hymny grzmiał boskiemi
Dziś głucha w polu ruina”

Ruiny kościoła św. Marcina w Gryżynie.
Kościół p.w. św. Barbary w Gryżynie.

Padający śnieg, silny zimny wiatr – takie warunki towarzyszyły naszej kolejnej wyprawie, której celem było poznanie tajemnic okolicznych zabytków.

W piątek, 10 marca, o godzinie 14⁰⁰, według wcześniej uzgodnionego planu wyruszyliśmy w kierunku Gryżyny. Około 20 km od Śmigla znajdują się ruiny średniowiecznego kościoła pod wezwaniem św. Marcina. I ten oto obiekt stanowił cel naszej wyprawy. Sama wieś wymieniana jest w źródłach już od 1296 roku. W XIV wieku należała do Borków Gryżyńskich. Pierwszym znanym przedstawicielem tego rodu był Wojsław, który przybył do Wielkopolski z Pomorza Zachodniego. To on ufundował kościół pod wezwaniem św. Marcina [1]

Jest to wczesnogotycka budowla wymurowana z granitowych kamieni polnych [2]. Nawa zbudowana była w rzucie prostokąta [3], prezbiterium (węższe od nawy) na rzucie kwadratu [4]. Kościół posiadał trzy ołtarze. Do dziś, do wysokości ok. 7 m, zachowały się mury obwodowe o grubości ok. 1,2 m [5,6,7] oraz pozostałości trzech okien w ścianie południowej [8,9,10]. Warto zauważyć, iż przy wejściu do nawy głównej [11] zachowało się miejsce na święconą wodę [12,13,14]. Tutaj też znajdowała się prawdopodobnie pierwotna osada z siedzibą obronną. Około XV wieku, za czasów wnuka Wojsława – Jana, nastąpiła nowa lokalizacja wsi. Kościół pozostał na uboczu, służąc okolicznej ludności do ok. XVIII wieku. Od tego czasu stopniowo popadała w ruinę, porastając drzewami i krzakami.

Kolejny obiekt, który skupił Naszą uwagę, był kościół p.w. św. Barbary w Gryżynie. Kościół ten wzniesiony został zapewne na początku XV wieku. Dokładnych źródeł dotyczących erekcji kościoła brak, gdyż księgi kościelne w Gryżynie sprzed 1684 roku spłonęły podczas pożaru plebani. O pierwotnym wyglądzie kościoła p.w. św. Barbary nic nie można powiedzieć ze względu na brak źródeł. Być może był to kościół drewniany.

Kościół ten spłonął w 1884 roku w wyniku uderzenia pioruna, obecny przybytek został wzniesiony ze środków kolatora Aleksandra Lossowa w latach 1887-88 przez budowniczego z Wilczewskiego z Wronek według projektu wrocławskiego architekta Aleksandra Langego [17,18,22,21].

Jest to niewielka, murowana, orientowana, trójnawowa budowla w stylu neogotyckim, z wieżą o wysokości 45 metrów [19,20]. Ołtarze kościelne pochodzą z końca XIX wieku, jeden z nich, znajdujący się w kaplicy pod chórem – ocalał z dawnego kościoła.

Na cmentarzu przykościelnym znajduje się wykonany z piaskowca nagrobek zmarłej w 1833 roku Anny ze Starzeńskich Zakrzewskiej z Osieka [15,16]. Umieszczone są w nim: tablica otoczona symbolami śmierci oraz medaliony i napisy poświęcone dzieciom zmarłej – córkom Dorocie i Walerii oraz synowi Józefowi.