28 września uczniowie naszej szkoły za zgodą Dyrektora Zakładu Karnego w Rwiczu mogli zobaczyć w jakich warunkach byli przetrzymywani więźniowie polityczni w latach terroru stalinowskiego. Naszym przewodnikiem był porucznik Piotr Bruder.
Znany w Polsce, a nawet poza jej granicami Zakład Karny w Rawiczu został utworzony został przez władze pruskie 15 grudnia 1820 r. jako Dom Kary i Poprawy. Więzienie powstało w pomieszczeniach poklasztornych zakonu reformatów, którego dobra zostały skonfiskowane ustawą z 30 października 1810 r. De facto miasto przejęło klasztor i kościół po kasacji zakonu 29 maja 1918 r. Swoją drogą, pierwsze więzienie rawickie (drewniane) powstało już w roku 1639, czyli rok po założeniu miasta.
Początkowo więzienie rawickie przeznaczone było dla mężczyzn pozbawionych wolności od 1 roku do 15 lat. W latach 30. XIX w. przebywało w nim do 450 osób. W 1842 roku władze pruskie przemianowały więzienie na Królewski Instytut Kar i znacznie go rozbudowały. Od początku istnienia utrwalił się obraz wyjątkowo ciężkiego zakładu, gdzie obowiązywał bardzo surowy regulamin i powszechne represje jak przymusowa praca, nakaz milczenia (do połowy XIX w.), karcery, kary cielesne. Z czasem doszło do przeludnienia cel (w roku 1890 w wiezieniu przebywało 1335 skazanych) i w tej sytuacji wybudowano nowy pawilon tzw. czerwony (1910 r).
Od 1 marca 1920 r. zakład został przejęty przez władze polskie. Przeznaczony był dla mężczyzn skazanych od 5 lat do dożywocia, zarówno za przestępstwa kryminalne jak i polityczne (od 1930 r.). Więzienie mogło wtedy pomieścić 1200 skazanych w 426 celach pojedynczych i 26 wspólnych. Oddział polityczny liczył wtedy ok. 400 więźniów m.in. przebywali tam związani z ruchem komunistycznym Marian Buczek, Marceli Nowotko, Paweł Finder czy Bolesław Bierut. W okresie okupacji przewinęło się przez nie 16 tys. osób, największą liczbę dzienną odnotowano 22 sierpnia 1942 r. – 2470 więźniów. Większość stanowili Polacy, wywożeni stąd do obozów koncentracyjnych. Wykonywano tutaj również wyroki śmierci. Stracono wielu uczestników powstań śląskich i polskich patriotów. Wskutek ciężkich warunków życia w okresie okupacji w więzieniu rawickim zmarło 886 osób.
Wiosną 1945 r. więziono w nim jeńców niemieckich, pospolitych przestępców, żołnierzy AK, członków opozycji i przeciwników ówczesnej władzy. Byli wśród nich: płk Stanisław Skalski – as polskiego lotnictwa na Zachodzie, Kazimierz Pużak (zmarł w Rawiczu w 1950 r.) – działacz przedwojennej prawicy PPS, Komendant Główny GL, przewodniczący Rady Jedności Narodowej, działacze konspiracyjnej organizacji Wolność, Równość, Niepodległość – Adam Obarski i Wojciech Borzobochaty, prof. Wiesław Chrzanowski, dr Jerzy Woźniak oraz wielu żołnierzy AK i uczestników Powstania Warszawskiego. Osadzano także kobiety skazane za przestępstwa pospolite i polityczne (do 1954 r.). W 1953 r. liczną grupę więźniów stanowili rolnicy uchylający się od tzw. dostaw obowiązkowych (w grudniu liczba ich wynosiła 1613).
Ponurą sławę zyskało więzienie rawickie w czasach stalinowskich. Od 25 kwietnia 1945 r. otrzymało status Centralnego Więzienia tj. przeznaczonego dla więźniów politycznych bez względu na wysokość wyroku oraz dla więźniów pospolitych skazanych na karę od trzech lat wzwyż. W latach do 1956 r. przez więzienie w Rawiczu przeszło 19 239 więźniów. Zakład był systematycznie przepełniony. Najwyższy stan dzienny odnotowano 1 października 1951 r. – 3785 osób. Sposób postępowania z więźniami politycznymi określały rozkazy i zarządzenia dyrektora Departamentu Więziennictwa i Obozów (!). Już od 15 listopada 1944 r. nakazywano aby ,,przestępców antypaństwowych rozmieszczać w taki sposób, by byli izolowani od pozostałych więźniów”. Od lutego 1946 r. represje te nasilono. Dodano klauzulę, by rezygnować z pozyskania dla nowej władzy więźniów politycznych o ustalonych antypaństwowych poglądach. ,,Z tych więźniów należy zrezygnować” – głosiły wytyczne departamentu więziennictwa. Kolejne nasilenie represyjne nastąpiło 12 września 1950 r. zgodnie z instrukcją DW MBB. Wprowadzono wtedy grupę klasyfikacyjną ,,A” (antypaństwowi), którą nadano więźniom uznanym ,,za najbardziej zaciekłych wrogów demokracji ludowej.” Wyróżniono również tzw. kadrę przywódczą w zakresie organizacyjnym i intelektualnym. Odtąd odbywali oni karę w najgorszych warunkach – celach izolowanych, pozbawieni kontaktu z innymi osobami, bez prawa do korespondencji, widzeń, otrzymywania paczek żywnościowych, korzystania z zakupów niektórych artykułów, wyjścia na spacer, korzystania z książek i prasy. W okresie zimy nie mieli prawa do posiadania swetra i skarpet. Byli natomiast bezwzględnie karani środkami wykraczającymi poza regulamin, powszechnie stosowano bicie więźniów. Stosowano wobec nich także represje psychiczne jak osadzanie z więźniami chorymi psychicznie. Wyposażenie cel, ich zapluskwienie, chłód, kubeł sanitarny w przeludnionej celi, duchota w okresie letnim były elementami stanowiącymi dodatkowe udręczenie więźnia i poniżanie jego godności. W latach 1945-1956 przez rawickie więzienie przeszło 19173 więźniów politycznych. Ostatnią grupą były osoby związane z wydarzeniami czerwcowymi w Poznaniu (1956 r.). Wśród osadzonych w rawickim więzieniu byli także młodociani więźniowie polityczni od niespełna 16 roku życia, trafiali w każdym transporcie w liczbie 10 do 20 osób.
Ciężkie warunki odbywania kary spowodowały wysoką zachorowalność wśród więźniów (choroby somatyczne i psychiczne). W latach 1945-1956 w więzieniu w Rawiczu zmarło ok. 200-210 osób, w tym 141 więźniów politycznych. Liczba ta nie obejmuje straconych w egzekucjach w latach 1945-1947. Do liczby zgonów trzeba by też dodać liczne przypadki śmierci tuż po zwolnieniu z więzienia czy w momencie przebywania na przepustkach ,,celem podjęcia leczenia specjalistycznego”.
Z rawickiego więzienia organizowano transporty do innych więzień. Najczęstszym motywem było kierowanie do pracy, co nasiliło się po 1948 r., w związku z organizowaniem ośrodków pracy. Masowe transporty, w tym także więźniów politycznych, nastąpiły w latach 50., gdy więźniów kierowano do kamieniołomów i kopalni np. do Strzelec Opolskich (od 23 września 1950-13 stycznia– cztery duże transporty), wiezienia w Potulicach (tylko w 1950 r. sześć transportów), czy Jaworznie (młodociani więźniowie polityczni).
Po 1956 roku więzienie rawickie z zakresu wpływów okrytego złą sławą Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego przeszło pod zarząd Ministerstwa Sprawiedliwości. W 1959 r. utworzono w nim oddział dla skazanych z anomaliami psychicznymi. Coraz bardziej następowała humanizacja odbywania kary. Zatrudniani byli psychologowie, prawnicy i pedagodzy. W tym czasie karę odbywali skazani dorośli mężczyźni, pierwszy raz karani sądownie z wymiarem kary do 25 lat pozbawienia wolności. Zgodnie z rozporządzeniem ministra sprawiedliwości z 3 grudnia 1987 r. w Zakładzie Karnym w Rawiczu zaczęto osadzać skazanych młodocianych mężczyzn przebywających uprzednio w zakładach karnych poprawczych.
W zakładzie istnieje pamięć o tym, że pełnił on rolę miejsca represji i kaźni dla wielu ludzi, szczególnie w okresie terroru stalinowskiego. Wspólnie z okręgową Komisją Badania Zbrodni Przeciwko Narodowi Polskiemu, był organizatorem trzech Zjazdów Więźniów Politycznych Reżimu Stalinowskiego. Wizyta w Zakładzie Karnym w Rawiczu była doskonałą lekcją z zakresu Historii Najnowszej. W drodze powrotnej zwiedziliśmy Zamek Leszczyńskich w Rydzynie. Rydzyna jest doskonałym miasteczkiem które zachowało swój barokowy przestrzenny układ, stanowiący harmonijną kompozycję architektury i przyrody.

Wawrzyn Konieczny